หลักการและวัตถุประสงค์:  การใช้เมทแอมเฟตามีนเป็นภัยคุกคามต่อความมั่นคงในหลายภูมิภาคทั่วโลก ในปี พ.ศ. 2560 กระทรวงสาธารณสุขประกาศนโยบายให้โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) บำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับผู้ใช้ ซึ่งจังหวัดอำนาจเจริญเป็นจังหวัดเดียวในประเทศไทยที่มีการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน 77 รพ.สต. ครบทั้งจังหวัดตั้งแต่ปี พ.ศ. 2555 แต่ยังไม่พบรายงานเกี่ยวกับสภาพการณ์การบำบัดในระดับดังกล่าวมาก่อน การศึกษานี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาสภาพการณ์การบำบัดผู้เสพเมทแอมเฟตามีนด้วยระบบสมัครใจบำบัดใน รพ.สต.จังหวัดอำนาจเจริญ ใน 4 ด้าน ประกอบด้วย 1. ด้านนโยบายและรูปแบบการบำบัด 2. ด้านสถานที่ 3. ด้านเจ้าหน้าที่  4. ด้านงบประมาณ

วิธีการศึกษา:  เป็นการศึกษาเชิงพรรณนา  เก็บรวบรวมข้อมูลจากข้อมูลทุติยภูมิที่เกี่ยวข้อง เช่น แผนปฏิบัติการประจำปีงานยาเสพติด รายงานข้อมูลการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประจำปี  แนวทางการดำเนินงานบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดของจังหวัดอำนาจเจริญ วิเคราะห์ข้อมูลด้วยสถิติเชิงพรรณนา ได้แก่ ความถี่ ร้อยละ

ผลการศึกษา:  สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญมีนโยบายสนับสนุนการบำบัดผู้เสพเมทแอมเฟตามีนด้วยระบบสมัครใจบำบัด โดยได้เตรียมความพร้อมบุคลากรผู้บำบัด  สถานที่บำบัด และสนับสนุนงบประมาณในการบำบัดต่อรายผู้ป่วย  ด้านการบำบัดใช้โปรแกรมจิตสังคมบำบัด (Matrix Program) จำนวน 9 ครั้ง ระยะเวลา 4 เดือน ผู้ป่วยที่รับการบำบัดใน รพ.สต. ทั้งหมดเสพเมทแอมเฟตามีนหรือยาบ้าและเป็นระดับผู้เสพทั้งหมด  ผลการบำบัดพบว่ามีผู้หยุดเสพที่ระยะเวลา  3 เดือน ภายหลังบำบัดครบกำหนด ร้อยละ 100  

สรุป:   จังหวัดอำนาจเจริญบำบัดผู้ป่วยยาเสพติด ใน รพ.สต. ทุกแห่ง ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2555 มีการเตรียมพร้อมในด้านบุคลากร สถานที่ และสนับสนุนงบประมาณโดยสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ มีการบำบัดด้วยโปรแกรมจิตสังคมบำบัด  ผลการบำบัดพบว่ามีผู้หยุดเสพหลังบำบัดครบกำหนด ร้อยละ 100  

บทนำ

               ยาเสพติดยังคงเป็นภัยคุกคามความมั่นคงในหลายภูมิภาคทั่วโลก ยาเสพติดมีผลกระทบทั้งต่อร่างกายและจิตใจของผู้เสพ และกระทบต่อสังคม เศรษฐกิจ และความมั่นคงของประเทศ ^1-6 มีการรายงานของ United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) ในปี ค.ศ. 2017 ว่ามีประชากรทั่วโลกประมาณร้อยละ 5 ที่เคยใช้ยาเสพติดอย่างน้อยหนึ่งครั้งในปี ค.ศ. 2015 และผู้เสพยาเสพติดถึงร้อยละ 0.6 ของประชากรทั่วโลกอาจมีปัญหาการติดยาเสพติดและจำเป็นต้องได้รับการรักษา โดยเฉพาะอย่างยิ่งยาเสพติดในกลุ่มแอมเฟตามีนที่เป็นภัยคุกคามที่รุนแรงเป็นอันดับสองรองจากการใช้ opioids โดยมีจำนวนผู้เสพยาเสพติดในกลุ่มแอมเฟตามีนสูงถึงประมาณ 37 ล้านคนทั่วโลกโดยมีการขยายตลาดการจำหน่ายยาเสพติดในเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมทั้งเพิ่มสูงขึ้นในอเมริกาเหนือ⁷ 

      ประเทศไทยยังได้รับผลกระทบจากการลักลอบลำเลียงยาเสพติดจากประเทศเพื่อนบ้านเข้ามาจำหน่ายภายในประเทศ  ซึ่งพบว่ามียาบ้าและยาไอซ์เป็นยาเสพติดที่สำคัญ⁸  พบว่าร้อยละ 90 ของผู้ถูกดำเนินคดีและต้องโทษเกี่ยวกับวัตถุที่ออกฤทธิ์ต่อจิตประสาท และยาเสพติดให้โทษเกี่ยวข้องกับเมทแอมเฟตามีน และร้อยละ 11 ของผู้เสพเมทแอมเฟตามีนกลายเป็นผู้ติดยาเสพติด⁸ โดยมีคนกลุ่มอายุ 15 - 29 ปี ซึ่งเป็นอนาคตของชาติเป็นกลุ่มที่เข้าไปเกี่ยวข้องมากที่สุด ประมาณร้อยละ 60 ของผู้เสพติดทั้งหมด และมีการกระจายยาเสพติดไปถึงหมู่บ้านและชุมชน ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญของสังคม⁹ การแพร่ระบาดของยาเสพติดดังกล่าว จึงส่งผลกระทบต่อครอบครัว สังคม ระบบเศรษฐกิจ ความมั่นคงของประเทศ รัฐบาลได้ให้ความสำคัญในการป้องกันและแก้ไขปัญหายาเสพติด โดยยกระดับจาก “วาระแห่งชาติ” เป็น “วาระแห่งภูมิภาคอาเซียน” และถือเป็นนโยบายเร่งด่วนในการดำเนินการแก้ไขเพื่อควบคุมการแพร่ระบาดของยาเสพติด รวมทั้งเร่งให้มีการรณรงค์ ส่งเสริมและป้องกัน ตลอดจนการให้การบำบัดรักษาฟื้นฟูผู้เสพและติดยาเสพติด

       ในประเทศไทย พบว่ายาเสพติดที่มีผู้ใช้มากที่สุดสามอันดับแรกในปี พ.ศ. 2558 คือ ยาบ้า (มีผู้ใช้ 125,046 ราย) กัญชา  (มีผู้ใช้ 17,828 ราย) และฝิ่น  (มีผู้ใช้ 5,037 ราย)¹⁰ และพบว่ามีสถิติของผู้เข้ารับการบำบัดจำนวน 168,667 ราย โดยเป็นการบำบัดในระบบสมัครใจ 71,227 ราย (ร้อยละ 42.2) ระบบบังคับบำบัด 81,068 ราย  (ร้อยละ 48.1) ระบบต้องโทษ จำนวน 16,382 ราย (ร้อยละ 97)^{11, 12}

          ปัจจุบันกระทรวงสาธารณสุขมีระบบการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด 3 ระบบ คือ ระบบสมัครใจบำบัด (voluntary system) ระบบต้องโทษ (correctional system) และระบบบังคับบำบัด (compulsory system)⁹ โดยเน้นให้ความสำคัญระบบการบำบัดรักษาโดยสมัครใจด้วยตนเองให้มากที่สุด โดยให้บทบาทเจ้าหน้าที่ของรัฐเป็นผู้สนับสนุนบทบาทของชุมชน โดยเฉพาะผู้ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) เพื่อสร้างหลักประกันว่าผู้ป่วยยาเสพติดทุกระบบการบำบัดรักษา จะได้รับบริการที่มีคุณภาพมาตรฐานที่ดี¹³

ในขณะที่จังหวัดอำนาจเจริญได้ดำเนินการป้องกันและแก้ไขปัญหายาเสพติดอย่างจริงจังต่อเนื่องมายาวนานได้มีนโยบายในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับ รพ.สต. มาตั้งแต่ปี พ.ศ.2554 โดยมีการบำบัดทั้งในระดับผู้ใช้ และระดับผู้เสพ  และได้มีการจัดอบรมให้เจ้าหน้าที่ รพ.สต. ที่ทำหน้าที่บำบัดทุกแห่งให้มีความรู้ทักษะในการบำบัด  ดังนั้นการศึกษานี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาสภาพการณ์การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภทเมทแอมเฟตามีนหรือยาบ้าด้วยระบบสมัครใจบำบัดในระดับ รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของการศึกษาเพื่อพัฒนารูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภทเมทแอมเฟตามีนในระดับ รพ.สต.ในระยะต่อไป

คำนิยามเชิงปฏิบัติการ

1. เมทแอมเฟตามีนหรือยาบ้า หมายถึง ยาเสพติดให้โทษประเภท 1  ตามพระราชบัญญัติยาเสพติดให้โทษ พ.ศ. 2522

2. ผู้เสพเมทแอมเฟตามีน หมายถึง  ผู้ที่ได้รับการคัดกรองตามแบบคัดกรองของกระทรวงสาธารณสุข (บคก.กสธ.) V.2 ว่าเป็นผู้เสพยาบ้า   

3. ระบบสมัครใจบำบัด หมายถึง ระบบการบำบัดฟื้นฟูผู้เสพผู้ติดยาเสพติดของประเทศไทย ที่ผู้ป่วยยาเสพติดเข้ารับการบำบัดใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ โดยไม่ถูกจับกุม

          4. สถานการณ์การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติด สถานการณ์หรือการดำเนินงานของการบำบัดผู้ป่วยเมทแอมเฟตามีนด้วยระบบสมัครใจบำบัด โดยใช้การวิเคราะห์เอกสารที่เกี่ยวข้องใน 4 ประเด็น เพื่อให้ได้กรอบโครงสร้างข้อมูลที่จำเป็นสำหรับการพัฒนารูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติด

          5. รูปแบบการบำบัดแบบจิตสังคมบำบัด (Matrix Program) หมายถึง รูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดที่ใช้ในกลุ่มผู้เสพ และผู้ติดยาเสพติดในสถานบำบัด พัฒนามาจาก The Matrix Intensive Program มีวัตถุประสงค์เพื่อให้ผู้ป่วยได้เรียนรู้สาเหตุของการติดยาเสพติด การฝึกทักษะในการเลิกเสพยา และการป้องกันการไปติดซ้ำ รวมทั้งเปลี่ยนแบบแผนการดำเนินชีวิตใหม่ ที่ส่งเสริมให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น  การให้ความรู้แก่ครอบครัวเกี่ยวกับสาเหตุการติดยา และวิธีการสนับสนุนให้ผู้ป่วยเลิกยาได้อย่างถาวร โปรแกรมประกอบด้วยกิจกรรมที่มีการนัดหมายให้ผู้ป่วยและญาติเข้าร่วมกิจกรรมกลุ่ม

วิธีการศึกษา

         การศึกษาครั้งนี้เป็นการศึกษาเชิงพรรณนา  เก็บรวบรวมข้อมูลจากข้อมูลทุติยภูมิ (Secondary Data)^{6, 14} ที่เกี่ยวข้องกับสภาพการณ์การบำบัดผู้เสพเมทแอมเฟตามีนด้วยระบบสมัครใจบำบัด ใน รพ.สต.ทั้งหมดของจังหวัดอำนาจเจริญ รวม 77 แห่ง โดยแหล่งข้อมูลทุติยภูมิที่ใช้ ได้แก่ แผนปฏิบัติการประจำปีงานยาเสพติด รายงานข้อมูลการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประจำปี  เอกสารแนวทางการดำเนินงานบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดของจังหวัดอำนาจเจริญ ช่วงปี พ.ศ. 2554 – 2560 โดยได้มีการตรวจสอบความถูกต้องของข้อมูลกับผู้รับผิดชอบงานยาเสพติดของสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ และจากรายงานข้อมูลการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด กระทรวงสาธารณสุข ในช่วงปี พ.ศ. 2557 – 2559 สำหรับรายละเอียดข้อมูลทุติยภูมิที่ใช้ในการวิเคราะห์ได้แสดงในตารางที่ 1  การศึกษานี้ได้ผ่านการพิจารณาจากคณะกรรมการการจริยธรรมการวิจัยในมนุษย์ของสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ เลขที่ 4/2560  การวิเคราะห์ข้อมูล ใช้สถิติเชิงพรรณนา ได้แก่ ความถี่ และร้อยละ

      ในส่วนการวิเคราะห์ข้อมูลทุติยภูมิ ใช้วิธีการวิเคราะห์เอกสาร (document analysis)^{6, 14} โดยมีการกำหนดเอกสารที่เกี่ยวข้องในระดับจังหวัดและระดับชาติ เพื่อนำมาวิเคราะห์และสังเคราะห์ เพื่อให้ได้กรอบการวิเคราะห์ที่แบ่งออกเป็น 4 ประเด็นหลัก ได้แก่ 1. ด้านนโยบายและรูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ 2. ด้านสถานที่ในการบำบัด  3. ด้านเจ้าหน้าที่ผู้ทำการบำบัด  4. ด้านงบประมาณ

ผลการศึกษา

        จากการศึกษา สภาพการณ์การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภทยาบ้าด้วยระบบสมัครใจบำบัดในระดับ รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ โดยศึกษาจากข้อมูลทุติยภูมิ พบว่าสถานการณ์การบำบัดสามารถแบ่งได้เป็น 4 ประเด็น ดังต่อไปนี้    

      1.  ด้านนโยบายและรูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ

             จากการศึกษาพบประเด็นที่น่าสนใจ ดังนี้

            1.1 นโยบายการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. พบว่า ทั้งในระดับประเทศ และจังหวัดอำนาจเจริญ ไม่เคยมีนโยบายในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต.มาก่อน และในปี พ.ศ. 2554 จังหวัดอำนาจเจริญ ได้เริ่มมีนโยบายการให้บำบัดผู้ป่วยยาเสพติดเมทแอมเฟตามีนหรือยาบ้า ใน รพ.สต.โดยมีการนำร่องเฉพาะในบางโรงพยาบาล โดยนายแพทย์สาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ ได้กล่าวถึงเหตุผลของนโยบายว่า  การบำบัดใน รพ.สต.จะก่อให้เกิดความสะดวกและลดค่าใช้จ่ายแก่ผู้ป่วยและญาติ รวมทั้งเป็นการให้ชุมชนและครอบครัวได้ร่วมกันดูแลผู้ป่วยในระดับครอบครัว หรือ ครอบครัว TO BE NUMBER ONE ซึ่งในระดับครอบครัวจะประกอบด้วยบิดา มารดา หรือผู้ปกครองคอยดูแลผู้ป่วยยาเสพติด และภายหลังจากได้มีการบำบัดรักษาครบตามกำหนดแล้วจะเป็นการให้โอกาสผู้ป่วยยาเสพติดได้กลับคืนสู่สังคม¹⁵

             ด้านระดับผู้ป่วยที่เข้ารับการบำบัดใน รพ.สต.ของจังหวัดอำนาจเจริญ แบ่งเป็น  2 ระดับ คือ ระดับผู้ใช้ และระดับผู้เสพ มีการใช้แบบคัดกรองและส่งต่อผู้ป่วยที่ใช้ยาและสารเสพติดเพื่อรับการบำบัดรักษาของกระทรวงสาธารณสุข (บคก.กสธ.)¹⁶ โดยระดับผู้ใช้จะมีคะแนนคัดกรอง 2 – 3 คะแนน ระดับผู้เสพจะมีคะแนนคัดกรอง  4 – 26 คะแนน¹⁶ มีการบำบัดทั้งในระบบสมัครใจบำบัด และระบบบังคับบำบัดแบบไม่ควบคุมตัวที่ส่งเข้าบำบัดโดยสำนักงานคุมประพฤติ  ทั้งนี้ในส่วนของระบบสมัครใจบำบัดเป็นกรณีที่ผู้ป่วยหรือญาติสมัครใจในการส่งผู้ป่วยเข้ารับการบำบัดที่ รพ.สต.เอง หรือจากการส่งเข้าบำบัดจากสถานพินิจและคุ้มครองเด็กและเยาวชนจังหวัดอำนาจเจริญ

          ในส่วนนโยบายการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับประเทศ  ในปีงบประมาณ 2560 กระทรวงสาธารณสุขได้มีนโยบายให้ รพ.สต.ทุกแห่งทั่วประเทศ สามารถบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับผู้ใช้ ซึ่งพบว่าจังหวัดอำนาจเจริญ มีศักยภาพการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดมาก่อนนโยบายของกระทรวงสาธารณสุข เนื่องจากบำบัดได้ทั้งในระดับผู้ใช้ และผู้เสพ

            1.2 โปรแกรมที่ใช้ในการบำบัด         

                 เนื่องจากผู้ป่วยทั้งหมดที่เข้าบำบัดใน รพ.สต.จังหวัดอำนาจเจริญในช่วงที่ผ่านมาเป็นระดับผู้เสพ¹³ การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดจึงใช้รูปแบบการบำบัดแบบจิตสังคมบำบัด (Matrix Program) เป็นรูปแบบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภทผู้ป่วยนอกของโรงพยาบาลธัญญารักษ์ขอนแก่น จังหวัดขอนแก่น ซึ่งมีการบำบัด จำนวน  9  ครั้ง ภายในระยะเวลา 120 วัน หรือ  4 เดือน^{17, 18} ทั้งนี้เนื่องจากรูปแบบดังกล่าวให้ผลลัพธ์ของการหยุดเสพในระดับที่สูงกว่าร้อยละ 70  และมีอัตราหยุดเสพ ในปี พ.ศ. 2550- 2552 ร้อยละ 84.8 , 77.62 และ 72.06 ตามลำดับ (ติดตามการหยุดเสพระยะเวลา 2 เดือน)^{17, 18} นอกจากนี้รูปแบบการบำบัดนี้ยังเอื้อกับบริบทผู้เข้าบำบัดยาเสพติดใน รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ ซึ่งมีความใกล้เคียงกับผู้ป่วยที่เข้าบำบัดผู้ป่วยนอกของโรงพยาบาลธัญญารักษ์ขอนแก่น โดยเป็นประเภทผู้เสพเช่นเดียวกัน ดังนั้นจังหวัดอำนาจเจริญ จึงใช้รูปแบบการบำบัดดังกล่าวนี้ โดยจะมีการนัดหมายผู้ป่วยและครอบครัวมาบำบัดโดยมีรายละเอียดของกิจกรรมการบำบัด ตามรูปแบบจิตสังคมบำบัด (Matrix Program) ใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ (ตารางที่ 2)

          ในด้านจำนวนผู้ป่วยที่เข้ารับการบำบัดใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ  ใน ปี พ.ศ. 2557 – 2560  พบว่ามีผู้ป่วยเข้ารับการบำบัดใน รพ.สต. เขตอำเภอเมือง ลืออำนาจ และเสนางคนิคม มากกว่าอำเภออื่น ๆ โดยพบว่า มีจำนวนผู้ป่วยเข้าบำบัดใน รพ.สต. ลดลงในช่วงปี พ.ศ. 2559 – 2560  ทั้งนี้ เนื่องจากมีการส่งเข้าบำบัดในค่ายปรับเปลี่ยนพฤติกรรมตามนโยบายของจังหวัด และปี พ.ศ. 2560 ข้อมูลเพียงช่วง 4 เดือนแรกของปี อย่างไรก็ตาม มีแนวโน้มในอนาคต การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดจะมุ่งส่งเข้าบำบัดที่โรงพยาบาล และ รพ.สต. มากขึ้น เนื่องจากนโยบายการบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติด เป็นหน้าที่ของกระทรวงสาธารณสุขเป็นหลัก  (ตารางที่ 3)

           นอกจากนี้ จากการศึกษาพบว่า ผู้ป่วยยาเสพติดของจังหวัดอำนาจเจริญ ส่วนใหญ่เป็นผู้ป่วยระบบบังคับบำบัด รองลงมาคือ ระบบสมัครใจบำบัด และระบบต้องโทษน้อยที่สุด (ตารางที่ 4) ทั้งนี้การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดระบบสมัครใจบำบัดของจังหวัดอำนาจเจริญ จะบำบัดที่สถานพยาบาลของกระทรวงสาธารณสุข ตั้งแต่ระดับ รพ.สต. จนถึงระดับโรงพยาบาลชุมชนและโรงพยาบาลทั่วไป มีเงื่อนไขการบำบัดที่แตกต่างกัน หากผู้ป่วยมีความซับซ้อนมากก็จะส่งต่อไปรักษาในระดับโรงพยาบาลสังกัดกรมการแพทย์ซึ่งมีความเชี่ยวชาญมากกว่า  ในส่วนของผู้ป่วยระบบบังคับบำบัดเป็นผู้ป่วยเฉพาะระบบบังคับบำบัดแบบไม่ควบคุมตัว ซึ่งมีการบำบัดในระดับ รพ.สต. โรงพยาบาลชุมชน และโรงพยาบาลทั่วไป ของจังหวัดอำนาจเจริญ  ส่วนระบบต้องโทษจะเป็นการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดที่เป็นนักโทษในเรือนจำ (ตารางที่ 4)

           ทั้งนี้ ข้อมูลในทุกปีพบว่าส่วนใหญ่เป็นเพศชาย ล่าสุดในปี พ.ศ. 2559 เป็นผู้เข้าบำบัดเป็นเพศชายร้อยละ 85.49  อายุระหว่าง 18 – 24 ปี ร้อยละ 33.03 มีอาชีพเกษตรกรรม ร้อยละ 38.99 และเป็นนักเรียน นักศึกษา ร้อยละ 9.20¹³ (ตารางที่ 5) 

            ประเภทสารเสพติดพบว่า สารเสพติดที่ใช้มากที่สุดชนิดแรกคือ ยาบ้า ร้อยละ 96.24 และเป็นประเภทผู้เสพมากที่สุด ร้อยละ 92.36¹³ (ตารางที่ 5)  แต่ที่ส่งเข้าบำบัดใน รพ.สต.จังหวัดอำนาจเจริญ เป็นผู้ป่วยยาเสพติดประเภทยาบ้าทั้งหมด (ร้อยละ 100) ^{13, 19}

                1.3 การหยุดเสพ พบว่า จากการติดตามผลการบำบัดผู้ที่บำบัดครบหยุดเสพต่อเนื่องเป็นระยะเวลา 3 เดือน ภายหลังจำหน่ายจากการบำบัด พบว่าในปี พ.ศ. 2559 ระบบสมัครใจบำบัดรวมการบำบัดทั้งที่โรงพยาบาลและ รพ.สต. หยุดเสพต่อเนื่อง 3 เดือน ร้อยละ 97.4 โดยใน รพ.สต.หยุดเสพร้อยละ 100 ส่วนระบบบังคับบำบัด และระบบต้องโทษหยุดเสพร้อยละ 100 เช่นเดียวกัน อย่างไรก็ตามเป็นกรณีเฉพาะการติดตามผู้ที่จำหน่ายตามเกณฑ์ ไม่รวมผู้ป่วยที่เสียชีวิตหรือถูกจับ และเฉพาะผู้ป่วยที่ติดตามได้เท่านั้น¹³  (ตารางที่ 6)

2. ด้านสถานที่ในการบำบัด

              สถานที่ในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต.ของจังหวัดอำนาจเจริญ เป็นห้องคลินิกให้คำปรึกษาที่อยู่ภายใน รพ.สต.คิดเป็นร้อยละ 76.67 และใช้ห้องอื่นๆ ร้อยละ 33.33¹⁹  ซึ่งห้องบำบัดทั้งห้องคลินิกให้คำปรึกษาและห้องที่ไม่ใช่ห้องคลินิกให้คำปรึกษา จะมีความมิดชิดเพื่อป้องกันสิทธิผู้ป่วยที่จะไม่เปิดเผยว่าผู้ป่วยผู้เข้ารับการบำบัดยาเสพติด การบำบัดมีตารางการให้บริการที่ชัดเจนทุก รพ.สต.โดยในวันที่ให้บริการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดห้องดังกล่าวจะไม่ให้บริการผู้ป่วยประเภทอื่น

3. ด้านเจ้าหน้าที่ผู้ทำการบำบัด

                 ทุก รพ.สต. มีเจ้าหน้าที่ผู้ทำการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดอย่างน้อยแห่งละ 1 คน บางแห่งอาจมี 2 คน  โดยแต่ละคนได้ผ่านการอบรมความรู้ในการบำบัด¹⁹ ซึ่งสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ ได้มีการอบรมความรู้ในการบำบัดให้เจ้าหน้าที่ รพ.สต เพื่อให้มีความพร้อมในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติด

4. ด้านงบประมาณ

     สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ ได้สนับสนุนงบประมาณการบำบัดต่อรายของผู้เข้าบำบัด โดยสนับสนุนงบประมาณตามจำนวนผู้เข้ารับการบำบัดจริง ซึ่งในปีงบประมาณ 2557 – 2559 ได้สนับสนุนงบประมาณให้ รพ.สต.ที่บำบัดผู้ป่วยยาเสพติด 3,000 บาท ต่อราย¹⁹ และยังได้สนับสนุนชุดตรวจปัสสาวะหาสารเสพติดผู้เข้ารับการบำบัดให้ รพ.สต.ด้วย ซึ่งพบว่างบประมาณและชุดตรวจปัสสาวะหาสารเสพติดเพียงพอทุกปี

วิจารณ์

      ด้านนโยบายของการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ พบว่าได้เริ่มมีการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภท เมทแอมเฟตามีนหรือยาบ้า ใน รพ.สต.ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2554 และขยายเป็นบำบัดครบทุก รพ.สต.ในปี พ.ศ. 2555 โดยสอดคล้องกับนโยบายของกระทรวงสาธารณสุขที่กำหนดให้ทุก รพ.สต.ทั่วประเทศบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับผู้ใช้ให้ได้¹ ซึ่งกระทรวงสาธารณสุขได้มีนโยบายออกมาในปีงบประมาณ 2560 กำหนดให้ทุกจังหวัดจัดอบรมให้เจ้าหน้าที่ รพ.สต. ผู้บำบัดภายในเดือนธันวาคม 2559 จึงถือได้ว่านโยบายการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต.ของจังหวัดอำนาจเจริญ ได้ดำเนินการมาก่อนนโยบายกระทรวงสาธารณสุข 5 ปี  ทั้งมีการบำบัดได้ทั้งในระดับผู้ใช้และผู้เสพ และได้วางระบบถึงการให้ชุมชนและครอบครัวได้เข้ามาดูแลผู้ป่วยเมื่อบำบัดครบตามกำหนด เพื่อให้ผู้ป่วยได้กลับไปมีชีวิตปกติเป็นการคืนคนดีสู่สังคม นอกจากนี้ การดำเนินการดังกล่าวสอดคล้องกับการศึกษาของ Duangjampha และคณะ²⁰ ที่แนะนำการแก้ปัญหายาเสพติดไว้ว่าควรมีการประสานการทำงานระหว่างองค์การปกครองส่วนท้องถิ่นและศูนย์บริการสุขภาพ รพ.สต.

      ด้านโปรแกรมที่ใช้บำบัดพบว่า ระดับ รพ.สต. จังหวัดอื่น^{16, 21} จะมีการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับผู้ใช้ตามนโยบายของกระทรวงสาธารณสุข โดยเริ่มมีการบำบัดในปี พ.ศ. 2560 ทั่วประเทศ และเป็นการบำบัดในระดับผู้ใช้ มีการใช้หลักการบำบัดโดยการให้คำแนะนำแบบสั้น (BA: Brief Advice) และหรือการให้คำปรึกษาหรือการบำบัดแบบสั้น (BI: Brief Intervention) 1 ครั้งตามแนวทางของกระทรวงสาธารณสุข¹⁶  ในขณะที่จังหวัดอำนาจเจริญ หากในระดับผู้เสพมีการบำบัดด้วยระบบ Matrix Program  9 ครั้ง ระยะเวลา 4 เดือน และพบว่าผู้ป่วยยาเสพติดบำบัดใน รพ.สต. เป็นระดับผู้เสพ (ร้อยละ100)

      ในด้านจำนวนผู้ป่วยที่เข้ารับการบำบัดใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ พบว่ามีผู้ป่วยเข้ารับการบำบัดใน รพ.สต. ลดลง ในช่วงปี พ.ศ. 2559 – 2560  เนื่องจากมีการส่งเข้าบำบัดที่ค่ายปรับเปลี่ยนพฤติกรรมของจังหวัด ซึ่งศูนย์อำนวยการป้องกันและปราบปรามยาเสพติดจังหวัดอำนาจเจริญ  รับผิดชอบดูแลการบำบัด  นอกจากนี้มีข้อสังเกตว่าผู้ป่วยยาเสพติดระบบสมัครใจบำบัดของจังหวัดอำนาจเจริญ พบว่าไม่มีผู้ป่วยยาเสพติดระดับผู้ใช้ในปี พ.ศ. 2559 เลย จึงอาจเป็นไปได้ว่าผู้ป่วยยาเสพติดที่เข้ารับการบำบัดในระดับ รพ.สต.ของจังหวัดอื่น ๆ ส่วนใหญ่เป็นระดับผู้เสพหรือไม่  จึงควรมีการศึกษาต่อไป

      ในด้านผลการบำบัดโดยดูที่ผลการหยุดเสพนั้น พบว่าผลการบำบัดในระดับ รพ.สต.จังหวัดอำนาจเจริญ จะมีผลการหยุดเสพต่อเนื่อง 3 เดือน ร้อยละ 100 แต่เป็นข้อมูลเฉพาะผู้ป่วยที่ติดตามได้และต้องเข้าเกณฑ์การจำหน่ายเท่านั้น ดังนั้นจึงยังมีกรณีผู้ป่วยที่ติดตามไม่ได้ และไม่ทราบว่ากลับเสพซ้ำหรือไม่ในระยะเวลาที่ยาวออกไป  เนื่องจากระยะเวลา 3 เดือนภายหลังการบำบัดอาจยังสั้นไปสำหรับการติดตามดูผลการหยุดเสพ  จึงควรติดตามภายหลัง 3 เดือน หลังจำหน่ายจากการบำบัดไปแล้วว่าผู้ป่วยกลับมาเสพซ้ำมากน้อยเพียงใด  ทั้งนี้สอดคล้องกับแนวทางการติดตามผู้ป่วยยาเสพติดภายหลังการบำบัดครบตามกำหนดของกระทรวงสาธารณสุข ที่กำหนดให้มีการติดตามหลังการบำบัดครบ โดยติดตามอย่างน้อย  4 ครั้ง ภายใน  1  ปี¹ อย่างไรก็ตามมีการศึกษาของพรรณี วาทิสุนทร และกฤติกา เฉิดโฉม ที่มีการศึกษาเปรียบเทียบผลสำเร็จของการบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดระบบบังคับบำบัด และระบบสมัครใจบำบัด พบว่าระบบสมัครใจบำบัดที่มีการบำบัดในโรงพยาบาลมีการหยุดเสพร้อยละ 52.53 โดยเป็นการติดตามการหยุดเสพในระยะเวลา 1 ปี²² นอกจากนี้ควรมีการศึกษาเชิงลึกในผู้เกี่ยวข้องในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. ว่าประสิทธิผลของการบำบัดเป็นเช่นใด เนื่องจากการศึกษาครั้งนี้เป็นการศึกษาจากข้อมูลทุติยภูมิเท่านั้น

สำหรับด้านสถานที่และด้านเจ้าหน้าที่ผู้บำบัด ในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในระดับ รพ.สต. เนื่องจากในระดับประเทศก่อนปีงบประมาณ 2560 ยังไม่พบนโยบายในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต.มาก่อน จึงไม่พบว่ามีการศึกษาในระดับ รพ.สต. อื่น ๆ ดังนั้นยังไม่มีการศึกษาอื่นที่จะนำมาวิเคราะห์ศึกษาเปรียบเทียบกับการศึกษาครั้งนี้  อย่างไรก็ตามพบการศึกษาการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดในโรงพยาบาลชุมชนด้วยจิตสังคมบำบัด (Matrix Program) พบว่า มีเจ้าหน้าที่ผู้บำบัด 3 คน ซึ่งมากกว่าผู้บำบัดใน รพ.สต. ที่ผู้บำบัดส่วนใหญ่มี 1 – 2 ราย  โดยผู้ป่วยที่เข้ารับการบำบัดครบหยุดเสพได้ร้อยละ 50.5²³

สำหรับด้านงบประมาณ ได้มีการสนับสนุนงบประมาณการบำบัดด้วยระบบสมัครใจบำบัดที่       รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ จำนวน 3,000 บาทต่อราย และสนับสนุนชุดตรวจปัสสาวะให้ทุก รพ.สต. ซึ่งพบว่างบประมาณและชุดตรวจปัสสาวะหาสารเสพติดเพียงพอ อย่างไรก็ตามยังไม่มีการศึกษาอื่นที่จะนำมาวิเคราะห์ศึกษาเปรียบเทียบด้านงบประมาณสำหรับการบำบัดใน รพ.สต. แต่พบว่ามีการศึกษาของ Sansupha และคณะ²⁴ ในด้านค่าใช้จ่ายในการฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติดในระบบบังคับบำบัดของผู้ป่วยและครอบครัว โดยศึกษาในโรงพยาบาลธัญญารักษ์อุดรธานี เมื่อพิจารณาเฉพาะด้านค่าใช้จ่ายในการบำบัดรักษายาเสพติดระยะเวลา 120 วัน โดยมีค่าใช้จ่ายเฉลี่ยที่ 55,933.5 บาท ซึ่งทางรัฐบาลได้จัดสรรเงินบำบัดรักษาฟื้นฟูสมรรถภาพฯ เป็นเงิน 14,000 บาทต่อราย แต่ยังมีค่าใช้จ่ายด้านอื่น ๆ เช่น ค่าใช้จ่ายที่เป็นตัวเงินของผู้ป่วยตั้งแต่กระบวนการสอบสวนถึงการสิ้นสุดการฟื้นฟูสมรรถภาพฯ และค่าใช้จ่ายที่ไม่เป็นตัวเงินแต่จะไม่กล่าวถึงที่นี้²⁴  นอกจากนี้มีการศึกษาของอลิสา   ศรีอรรคจันทร์ และคณะ ที่วิเคราะห์ต้นทุนกิจกรรมการบริการสำหรับผู้ป่วยยาเสพติด งานบริการผู้ป่วยนอกโรงพยาบาลธัญญารักษณ์ขอนแก่น พบว่ามีต้นทุนกิจกรรมการบริการสำหรับผู้ป่วยยาเสพติดเฉลี่ยต่อรายต่อปี เท่ากับ 25,304 บาทต่อรายต่อปี²⁵ ซึ่งมีต้นทุนที่ใกล้เคียงกับต้นทุนของศูนย์แรกรับเด็กและเยาชนชายบ้านเมตตาที่มีค่าใช้จ่าย 25,904.1 บาท/ราย/ปี หรือของโรงพยาบาลจิตเวชนคราชสีมาราชนครินทร์ที่มีต้นทุน 24,378.61 บาท/ราย/ปี หรือของสถาบันธัญญารักษ์ที่มีต้นทุน 20,897.31 บาท/ราย/ปี²⁵ ซึ่งค่าใช้จ่ายที่สูงกว่าอาจเนื่องจากการบำบัดด้วยระยะเวลาที่นานกว่า และผู้ป่วยมีอาการที่ซับซ้อนมากกว่าผู้ป่วยยาเสพติดที่บำบัดที่ รพ.สต. นั่นเอง

ข้อเสนอแนะ

        1) จากการศึกษา การบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดระบบสมัครใจบำบัดใน รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ พบว่า  รูปแบบการบำบัดจิตสังคมบำบัด 9 ครั้ง ระยะเวลา 4 เดือน เป็นอีกรูปแบบหนึ่งที่ใช้ในการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดประเภทเมทแอมเฟตามีนในระดับผู้เสพใน รพ.สต. ที่ได้ผลในการหยุดเสพที่ระยะเวลา 3 เดือนภายหลังการบำบัดครบกำหนดได้ร้อยละ 100  อย่างไรก็ตามกรณีการหยุดเสพดังกล่าวเป็นระยะเวลาที่สั้น และเฉพาะผู้ป่วยที่ติดตามได้  ดังนั้นจึงควรศึกษาการติดตามการหยุดเสพต่อเนื่องมากกว่าระยะเวลา 3 เดือน เช่น 1 - 3  ปี เพื่อดูความมั่นคงในการหยุดเสพของผู้ป่วยอย่างแท้จริง

      2) จากการศึกษา พบว่า ด้านบุคลากร เจ้าหน้าที่ รพ.สต.ที่ได้รับการอบรมความรู้ในการบำบัด  ด้านสถานที่ มีสถานที่ในการบำบัดโดยใช้ห้องคลินิกให้คำปรึกษา หรือห้องอื่นๆ ที่มีความมิดชิดเพื่อคุ้มครองสิทธิของผู้ป่วย  ตลอดจนการสนับสนุนงบประมาณต่อรายผู้ป่วยยาเสพติด และสนับสนุนชุดตรวจปัสสาวะที่เพียงพอ  มีการคัดกรองผู้ป่วยยาเสพติดก่อนส่งเข้าบำบัดใน รพ.สต. ที่ไม่มีโรคทางกาย ทางจิตที่เกินขีดความสามารถของ รพ.สต. สถานบริการระดับ รพ.สต. มีศักยภาพที่จะบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดทั้งในระดับผู้ใช้ และผู้เสพได้

สรุป

จากการศึกษา สภาพการณ์การบำบัดผู้เสพเมทแอมเฟตามีนด้วยระบบสมัครใจบำบัด ใน รพ.สต. จังหวัดอำนาจเจริญ ใน 4 ด้าน คือ 1) ด้านนโยบายและรูปแบบการบำบัดยาเสพติดมีรูปแบบการบำบัดแบบจิตสังคมบำบัด 9 ครั้ง ระยะเวลา 4 เดือน โดยมีผลการหยุดเสพระยะสั้นและเฉพาะผู้ป่วยที่ติดตามได้เท่านั้น  2) ด้านสถานที่ในการบำบัด ส่วนใหญ่ใช้ห้องคลินิกให้คำปรึกษา  3) ด้านเจ้าหน้าที่ผู้ทำการบำบัดได้รับการอบรมให้ความรู้ในการบำบัด 4) ด้านงบประมาณได้มีการสนับสนุนงบประมาณในการบำบัดอย่างเพียงพอ

      การศึกษาครั้งนี้ มีข้อจำกัดเนื่องจากเป็นการศึกษาจากแหล่งข้อมูลทุติยภูมิ และก่อนปีงบประมาณ 2560 มีเพียงจังหวัดอำนาจเจริญที่มีนโยบาย ให้มีการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. จึงทำให้มีข้อจำกัดในการศึกษาเปรียบเทียบการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดใน รพ.สต. ของจังหวัดอำนาจเจริญ กับการบำบัดใน รพ.สต.ของจังหวัดอื่นๆ  

กิตติกรรมประกาศ

        ขอขอบพระคุณ ดร.นายแพทย์ไพศาล วรสถิตย์ อดีตนายแพทย์สาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ ที่ได้ให้ข้อมูลที่เป็นประโยชน์อย่างยิ่งต่อการศึกษาในครั้งนี้ คุณสุขเกษม ร่วมสุข ที่กรุณาค้นข้อมูลรายงานผู้ป่วยยาเสพติด และผู้รับผิดชอบงานยาเสพติดของสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ ที่เอื้อเฟื้อข้อมูลในการศึกษาในครั้งนี้

เอกสารอ้างอิง

1.       สำนักบริหารการสาธารณสุข สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข. 2559, สมุทรสาคร: บริษัท บอร์น ทู บี พับลิชชิ่ง จำกัด.

2.       Radfar SR, Rawson RA. Current Research on Methamphetamine: Epidemiology, Medical and Psychiatric Effects, Treatment, and Harm Reduction Efforts. Addiction  Health 2014; 6(3-4): 146-54.

3.       Cumming C, Troeung L, Young JT, Kelty E, Preen DB. Barriers to accessing methamphetamine treatment: A systematic review and meta-analysis. Drug Alcohol Depend 2016; 168: 263-73.

4.       Alam-mehrjerdi Z, Mokri A, Dolan K. Methamphetamine use and treatment in Iran: A systematic review from the most populated Persian Gulf country. Asian J Psychiatr 2015; 16: 17-25.

5.       Chomsri P, Aramratana A, Siviroj P, Kuntawee S. Prevalence of substance used, and association between substances used with sensation seeking among vocational students. Nursing Journal 2017; 44: 172-81.

6.       Stoneberg DM, Shukla RK, Magness MB. Global Methamphetamine Trends: An Evolving Problem. International Criminal Justice Review 2017; 28: 136-61.

7.       United Nations Office on Drugs and Crime. World Drug Report 2017. 2017  [cited 2018 21 July]; Available from: https://www.unodc.org/wdr2017/field/Booklet_1_EXSUM.pdf.

8.       กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. คู่มือคำแนะนำการดูแลผู้มีปัญหาสารเสพติดเมทแอมเฟตามีนสำหรับบุคลากรทางการแพทย์ในสถานบริการ ปฐมภูมิ ทุติยภูมิ และตติยภูมิ. 2558: แบรนด์ดิเพล็กซ์ จำกัด.

9.       สำนักงานคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามยาเสพติด กระทรวงยุติธรรม. แผนประชารัฐร่วมใจสร้างหมู่บ้าน/ชุมชนมั่นคง ปลอดภัยยาเสพติด พ.ศ. 2559-2560 2560  [cited 2561 21 กรกฎาคม]; Available from: https://www.oncb.go.th/Home/PublishingImages/Pages/ProgramsandActivities/Pracharat_plan%202559-2560.pdf.

10.     ภูษิต ประคองสาย. การสาธารณสุขไทย 2554-2558. 2558, กรุงเทพ: โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก.

11.     Ounjai S, Kanato M, Jodking P. The proportion of polysubstance used among drug treatment patients at Tanyarak Udon Thani Hospital. Community Health Development Quarterly Khon Kaen University. 2017; 5: 417-34.

12.     ศูนย์อำนวยการป้องกันและปราบปรามยาเสพติดแห่งชาติ. แผนปฏิบัติการป้องกันและแก้ไขปัญหายาเสพติดปี 2559. 2559, กรุงเทพฯ: กระทรวงยุติธรรม.

13.     กระทรวงสาธารณสุข. รายงานข้อมูลการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด. 2560  [cited 23 สิงหาคม 2560]; Available from: http://antidrug.moph.go.th.

14.     Chinnapatjeeras R, Tuamsuk K. An Analysis and Classifi cation of Information for Tourism Development Planning at the Provincial Level. Journal of Information Science 2016; 34: 50-74.

15.     สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ. การดำเนินงานครอบครัว TO BE NUMBER ONE จังหวัดอำนาจเจริญ ประจำปี 2555. อำนาจเจริญ: สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ, 2555.

16.     สำนักบริหารการสาธารณสุข กระทรวงสาธารณสุข. คู่มือวิทยากร (ครู ก.) หลักสูตรเพิ่มพูนศักยภาพการให้คำแนะนำ และคำปรึกษา/บำบัดเบื้องต้น ในผู้มีปัญหาการใช้สารเสพติด สำหรับบุคลากรในโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) กรุงเทพฯ: ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จำกัด, 2560.

17.     โรงพยาบาลธัญญารักษ์ขอนแก่น. สรุปผลการดำเนินงานบริการผู้ป่วยนอก โรงพยาบาลธัญญารักษ์ขอนแก่น ประจำปี 2552. ขอนแก่น: โรงพยาบาลธัญญารักษ์ขอนแก่น, 2552.

18.     สุกรรณ์ยา งามชัด. สรุปผลการดำเนินงานโครงการพัฒนากิจกรรมการบำบัดฟื้นฟูสมรรถภาพ ผู้ติดยา เสพติดและสารเสพติดแบบผู้ป่วยนอกในสถานบริการศูนย์บำบัดรักษายาเสพติดขอนแก่น ปี 2550-2552. ขอนแก่น: ศูนย์บำบัดรักษายาเสพติดขอนแก่น, 2552.

19.     สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดอำนาจเจริญ. รายงานผลการบำบัดผู้ป่วยยาเสพติดจังหวัดอำนาจเจริญ ประจำปี 2557-2559, 2559.

20.     Duangjampha B, Kanato M. A comparative study on social stigma regarding Illicit drugs between drug users and general population in Nampong District, Khon Kaen Province. Community Health Development Quarterly Khon Kaen University. 2015; 3: 201-11.

21.     สำนักงานคณะกรรมการป้องกันและแก้ไขปัญหายาเสพติด. คู่มือการใช้งานระบบข้อมูล การบำบัดรักษา และฟื้นฟูผู้ติดยาเสพติดของประเทศ (บสต.). 2 ed. สมุทรปราการ: ห้างหุ้นส่วนจำกัด อุดมศึกษา, 2560.

22.     พรรณี วาทิสุนทร, กฤติกา เฉิดโฉม. การศึกษาเปรียบเทียบผลสำเร็จของการบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดระหว่างระบบบังคับบำบัดและระบบสมัครใจ. กรุงเทพฯ: กลุ่มพัฒนาระบบงานยาเสพติด สำนักพัฒนาระบบบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข, 2552.

23.     Supawong A. The effectiveness of modified matrix program drug treatment of Thungsong Hospital. Songklanagarind Journal of Nursing 2016; 36 (Supplement): 160-70.

24.     Sansupha K , Kanato M, Jodking P. The cost of compulsory drug rehabilitation for users and their families at Thanyarak Udon Thani Hospital. Community Health Development Quarterly Khon Kaen University 2560; 5: 435-53.