บทคัดย่อ

หลักการและเหตุผล: การนำเอาสารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัวมาใช้ในการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์

ทรวงอกและช่องท้องจะช่วยลดอาการแทรกซ้อนที่จะเกิดขึ้นกับผู้ป่วยได้

วัตถุประสงค์:เพื่อศึกษาปัจจัยที่ทำให้เกิดการแพ้สารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัวในผู้ป่วยที่รับการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ทรวงอกและช่องท้อง

รูปแบบ: เป็นการวิจัยเชิงบรรยาย

สถานที่ทำการศึกษา: หน่วยรังสีวินิจฉัย  โรงพยาบาลศรีนครินทร์  คณะแพทยศาสตร์  มหาวิทยาลัยขอนแก่น

วิธีการศึกษา: ศึกษาในผู้ป่วยที่เข้ารับการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ทรวงอกและช่องท้องที่ได้รับการฉีดสารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัว  Iopamidol 300 และ Iopromide300  ตั้งแต่เดือนธันวาคม 2544  ถึงพฤษภาคม 2545 จำนวน 1,064  ราย

การวัดผล: ปัจจัยที่ทำให้เกิดการแพ้สารทึบรังสี

ผลการวิจัย: ผลการศึกษาพบว่าไม่มีความแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติจากการใช้สารทึบรังสีทั้ง

สองชนิด  ปริมาณที่ฉีด และวิธีการฉีด( p = 0.298, 0.082, 0.911 ตามลำดับ) ส่วนในผู้ป่วยที่มีโรคประจำตัว ได้แก่โรคหัวใจ(37/1,064)  โรคภูมิแพ้(58/10,64)  โรคหอบหืด(31/1,064) โรคความดันโลหิตสูง(95/1,064) และโรคเบาหวาน(89/1,064)  ไม่พบว่าเป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดการแพ้สารทึบรังสี (p=0.423, 0.846, 0.299, 0.955 และ0.620 ตามลำดับ)   ยกเว้นประวัติการแพ้อาหารทะเลมีผลต่อการแพ้สารทึบรังสีอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ( p < 0.05)

สรุป:จากการศึกษามีเพียงประวัติการแพ้อาหารทะเลที่มีผลต่อการแพ้สารทึบรังสีอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ

Abstract

Background: The use of non – ionic contrast media is favored by many imaging modalities because, supposedly, it has putatively fewer complication.

Objective: To study risk factors that  are associated with allergic reaction to non – ionic contrast media in patients undergoing chest or abdominal computed tomography.

Design: Descriptive study.

Setting: Diagnostic Radiology Unit, Srinagarind Hospital, Faculty of Medicine,Khon Kaen University.

Intervention:  Prospective study between December 2001 and May 2002 of 1,064  patients undergoing chest or abdominal computed tomography (CT) and receiving intravenous, non- ionic contrast media Iopamidol 300 or Iopromide 300 .

Measurement:  Adverse effect during administration of any  non- ionic intravenous contrast media.

Result: No statistically significant difference was found between the kind of media, amount or method of  injection of either non –ionic contrast media ( p =0.298, 0.082  and 0.911). No statistically significant  adverse affect was found related to  any  underlying disease i.e. heart disease (37/1,064), allergy (58/1,064), asthma (31/1,064), hypertension (95/1,064), and diabetes mellitus (89/1,064) (p= 0.423, 0.846, 0.299, 0.955, 0.620, respectively) except a history of seafood allergy ( p < 0.05).

Conclusion: A history of seafood allergy is the only risk factor associated with allergic reaction to the non- ionic contrast media.

บทนำ

      สารทึบรังสีเป็นสารประกอบไอโอดีน ใช้ฉีดเข้าสู่ร่างกายทางหลอดเลือดเพื่อประกอบการตรวจทางรังสีวินิจฉัย สารนี้เมื่อฉีดเข้าสู่ร่างกายจะทำให้เกิดอาการแพ้ต่อผู้ป่วยได้ ซึ่งอาการแพ้ที่เกิดขึ้นจะเกิดปฏิกิริยาอย่างรวดเร็วภายใน 2-3 นาที  โดยผู้ป่วยจะมีอาการและอาการแสดงมากกว่า 1 ระบบ  อาการทางผิวหนังได้แก่ลมพิษ  ระบบทางเดินหายใจ ได้แก่กล่องเสียงบวม และหลอดลมเกร็งตัว  ระบบทางเดินอาหาร ได้แก่อาการคลื่นไส้ อาเจียน ปวดท้อง  ส่วนระบบหลอดเลือดและหัวใจผู้ป่วยจะรู้สึกร้อนตามร่างกาย เพราะมีการขยายตัวของหลอดเลือด ความดันโลหิตต่ำ  หัวใจเต้นผิดจังหวะ¹  อาการแพ้ที่รุนแรงอาจคุกคามต่อชีวิต  อาการเหล่านี้ได้แก่ อาการแน่นหน้าอก  หายใจลำบาก ช็อก หมดสติ และอาจเสียชีวิตได้ในเวลาต่อมา^1-3 อัตราการเกิดภาวะแทรกซ้อนจากสารทึบรังสีพบประมาณร้อยละ 2-5  ซึ่งร้อยละ0.05-0.1 อาจเกิดอาการรุนแรงจนอาจเป็นอันตรายต่อชีวิต⁴   แนวทางในการป้องกันเพื่อไม่ให้เกิดภาวะแทรกซ้อนจากสารทึบรังสีคือ การคัดกรองผู้ป่วยก่อนฉีดสารทึบรังสี ซึ่งจะทำให้ทราบถึงปัจจัยเสี่ยงโดยเฉพาะในผู้ป่วยที่มีประวัติแพ้อาหารทะเล ประวัติโรคภูมิแพ้ ประวัติเคยแพ้สารทึบรังสี   โรคหอบหืด โรคหัวใจ  ความดันโลหิตสูง โรคไต  และโรคเบาหวานเป็นต้น ซึ่งถือว่าเป็นกลุ่มที่มีความเสี่ยงมากกว่าปกติ³   นอกจากนี้ยังพบว่าสารทึบรังสีชนิดแตกตัวเป็นประจุ(Ionic contrast media)ซึ่งเป็นสารที่มีออสโมลาริตี้สูงกว่า (Hyperosmolarity)   เป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เกิดการแพ้สารทึบรังสี ⁷    ดังนั้นจึงมีการนำเอาสารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัว(non ionic contrast media)  มาใช้เพราะเชื่อว่ามีความปลอดภัยกว่าสารทึบรังสีชนิดแตกตัว(ionic contrast media) ถึง 6 เท่า ^2,5-8

          ในปีพ.ศ.2542 และพ.ศ.2543  หน่วยรังสีวินิจฉัย โรงพยาบาลศรีนครินทร์ มีผู้ป่วยมาใช้บริการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์จำนวน 6,645 ราย และ 7,680 รายตามลำดับ  พบมีผู้ป่วยแพ้สารทึบรังสีจำนวน 40 ราย และ 41 ราย  คณะผู้วิจัยจึงมีความสนใจที่จะศึกษาปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้เกิดการแพ้สารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัวในผู้ป่วยที่ตรวจเอกซเรย์ทรวงอกและช่องท้องเพื่อประโยชน์ในการลดและป้องกันภาวะแทรกซ้อนที่จะเกิดขึ้นกับผู้ป่วยต่อไป

วิจารณ์

                จากการศึกษาการใช้สารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัวทั้ง 2 ชนิดของกลุ่มตัวอย่างสอดคล้องกับการศึกษาที่ผ่านมา  พบอาการผิดปกติที่เกิดขึ้นส่วนใหญ่เกิดในช่วง 5 นาทีแรกหลังได้รับการฉีดยา  ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่ยาถูกฉีดเข้าสู่ร่างกายด้วยอัตราที่เร็วและยามีปริมาณสูง^12-13    และเนื่องจากคุณสมบัติที่ดีของสารทึบรังสีชนิดนี้คือไม่แตกตัวเป็นอิออนและมีออสโมลาริตี้ต่ำ อาการที่เกิดขึ้นจึงไม่รุนแรง^1-5,7,11-13  และหายไปได้เองภายใน 5 นาที   อาการที่พบมีเพียงอาการร้อนตามร่างกาย    เนื่องจากสารทึบรังสีมีผลทำให้หลอดเลือดมีการขยายตัว^12-13  อาการคันเกิดจากการรบกวนการทำงานของ mast cell  ผู้ป่วยอาการดีขึ้นหลังได้รับการรักษาด้วยยา chlorpheniramine เข้าทางหลอดเลือดดำ   ส่วนอาการคลื่นไส้และอาเจียนที่เกิดขึ้นเกิดจากการฉีดด้วยอัตราที่เร็วมากกว่าการฉีดด้วยอัตราช้า²    ดังนั้นก่อนฉีดสารทึบรังสีควรอธิบายให้ผู้ป่วยเข้าใจถึงวิธีปฏิบัติตัว    เพื่อลดและป้องกันภาวะแทรกซ้อนที่อาจจะเกิดขึ้น   ส่วนการแพ้ที่อาจคุกคามต่อชีวิตจากการศึกษาพบผู้ป่วยมีอาการหายใจลำบาก   แต่สัญญาณชีพไม่เปลี่ยนแปลงผู้ป่วยได้รับการรักษาด้วย hydrocortisone และ chlorpheniramine  ฉีดเข้าทางหลอดเลือดดำ  ส่วนอาการชักพบ 1 รายได้รับการรักษาด้วย valium 10 mg  ทางหลอดเลือดดำ  ผู้ป่วยทั้ง 2 กลุ่มมีอาการดีขึ้นหลังได้รับการรักษา   จากการศึกษาการใช้สารทึบรังสีทั้ง 2 ชนิด  ในผู้ป่วยที่มีโรคประจำตัวได้แก่โรคหัวใจ  โรคภูมิแพ้  โรคหอบหืด โรคความดันโลหิตสูงและโรคเบาหวาน  ไม่พบภาวะแพ้สารทึบรังสีในกลุ่มผู้ป่วยดังกล่าว^15-18    แต่พบว่ามีเพียงประวัติการแพ้อาหารทะเลที่มีผลต่อการแพ้สารทึบรังสีอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ( P <0.000 )^2-8,12-13  เพราะในอาหารทะเลมีสารไอโอดีนอยู่ในปริมาณสูงก่อให้เกิดปัจจัยเสี่ยงสูงที่จะทำให้เกิดอาการแพ้ในผู้ป่วยได้ และในสารทึบรังสีประกอบด้วยไอโอดีนมีปริมาณสูงเช่นกัน     ดังนั้นในผู้ป่วยที่มีประวัติแพ้อาหารทะเลจะต้องมีความระมัดระวังในการใช้สารทึบรังสีเป็นกรณีพิเศษ   จากการศึกษาในครั้งนี้ไม่พบการเสียชีวิตในผู้ป่วยที่ได้รับการฉีดสารทึบรังสีชนิดไม่แตกตัวทั้ง 2 ชนิด